Menopauze, stemming en stress: inzicht in de hormonale achtbaan
Door Robert van Esch, MSc
De menopauze is een natuurlijke biologische overgang die het einde van de reproductieve jaren van een vrouw markeert en wordt gekenmerkt door de geleidelijke afname van de productie van oestrogeen en progesteron. Deze achteruitgang kan abrupt zijn, vooral tijdens de overgangsfase die leidt tot de menopauze, wanneer de hormoonspiegels aanzienlijk fluctueren. De hormonale veranderingen die gepaard gaan met de menopauze zijn de belangrijkste aanjagers van emotionele verstoringen en verminderde stressadaptatie.
Tijdens de jaren voorafgaand aan de menopauze (perimenopauze) en de menopauze zelf, ondergaat het lichaam schommelingen in de spiegels van oestrogenen en progesteron. Deze hormonale veranderingen kunnen een breed scala aan fysieke en emotionele symptomen veroorzaken, waaronder opvliegers, nachtzweten, slaapstoornissen en vaginale droogheid. Een van de meest ingrijpende effecten van de menopauze is bovenal de impact op de geestelijke gezondheid, met name het verhoogde risico op depressie en angstgevoeligheid. Om dit verband beter te begrijpen, is het belangrijk om de rol te onderzoeken die geslachtshormonen spelen tijdens deze overgang en hoe hun fluctuaties kunnen bijdragen aan stemmingsstoornissen. De afnemende productie van geslachtshormonen kunnen namelijk een aanzienlijk effect hebben op de beschikbaarheid van neurotransmitters, die stemming, slaap en emotionele reacties reguleren. Geslachtshormonen beïnvloeden niet alleen de reproductieve gezondheid, maar ook de hersenfunctie. Vooral oestradiol en progesteron spelen een cruciale rol in de hersenfunctie. Het beïnvloedt de aanmaak van serotonine en helpt de emotionele stabiliteit te behouden. Naarmate de oestrogeenspiegels dalen, kunnen vrouwen stemmingswisselingen, prikkelbaarheid, angst en zelfs depressie ervaren. Progesteron, dat ook tijdens de menopauze daalt, heeft een kalmerend effect, dus de vermindering ervan kan bijdragen aan gevoelens van rusteloosheid of angst. Wat betreft de relatie tussen geslachtshormonen en stemming:
Oestrogeen wordt vaak het 'vrouwelijke hormoon' genoemd en speelt een belangrijke rol bij stemmingsregulatie. Het is aangetoond dat het een beschermend effect heeft op de chemie van de hersenen, met name bij het bevorderen van de aanmaak van serotonine, een neurotransmitter die bijdraagt aan gevoelens van welzijn en geluk. Oestrogeen heeft ook interactie met de hippocampus, het hersengebied dat betrokken is bij geheugen en emotie;
Progesteron staat bekend om zijn kalmerende effecten en helpt de prikkelbaarheid van het zenuwstelsel in evenwicht te brengen. Het speelt ook een rol bij de slaap, en slecht slapen wordt vaak in verband gebracht met stemmingsstoornissen, zoals angst en onrust;
Hoewel Testosteron meestal wordt gezien als een mannelijk hormoon, produceren vrouwen eveneens kleine hoeveelheden testosteron. Dit hormoon is betrokken bij het behoud van energie, libido en algehele stemmingsstabiliteit. Lagere niveaus van testosteron tijdens de menopauze, kunnen bijdragen aan vermoeidheid, prikkelbaarheid en een verminderd gevoel van welzijn.
Het verband tussen menopauze en depressie
Depressie is meer dan alleen een paar dagen verdrietig of neerslachtig zijn. Het is een klinische aandoening die wordt gekenmerkt door aanhoudende gevoelens van verdriet, hopeloosheid en een gebrek aan interesse in activiteiten die ooit werden genoten. Het kan het dagelijks functioneren verstoren en leiden tot lichamelijke symptomen zoals vermoeidheid, veranderingen in eetlust en slaapstoornissen. Voor vrouwen in de menopauze kunnen deze symptomen verder worden verergerd door hormonale veranderingen die de stemming beïnvloeden. Niet elke vrouw die door de menopauze gaat, zal overigens een depressie ervaren. Desondanks kunnen bepaalde risicofactoren kwetsbaarder maken, waaronder een voorgeschiedenis van depressie of psychische problemen, langdurig verhoogde stressbeleving, genetische factoren of chronische aandoeningen, zoals diabetes of schildklieraandoeningen.
Oestradiol heeft wijdverbreide effecten op het centrale zenuwstelsel, vooral in gebieden die betrokken zijn bij stemmingsregulatie. Oestrogeenreceptoren zijn aanwezig in hersengebieden die stemming reguleren, waaronder de serotonerge en dopaminerge systemen. Aangenomen wordt dat de neuroprotectieve eigenschappen van oestrogeen de neurotransmittersystemen beïnvloeden, met name serotonine, dat een cruciale rol speelt bij stemmingsregulatie. Tijdens de menopauze verstoort de daling van de oestrogeenspiegels de normale werking van de neurotransmissie. Lagere oestrogeenspiegels worden in verband gebracht met verminderde serotonerge receptoractiviteit, die kan leiden tot veranderingen in de stemmingsregulatie Bovendien is aangetoond dat oestrogeen de hypothalamus-hypofyse-bijnieras (HPA) moduleert, die normaliter de stressrespons van het lichaam regelt. Een afname van oestrogenen kan het adaptatievermogen met stress om te gaan aantasten, wat kan bijdragen aan het ontstaan van verhoogde angstbeleving.
Kooiman LAM. Tijdschrift voor Psychiatrie 49(4), 2007
Hormonale invloeden op angst
De prevalentie van angststoornissen neemt toe tijdens de menopauze, waarbij een significante populatie van de vrouwen tijdens deze levensfase aanzienlijke angstsymptomen ervaart. Wetenschappers veronderstellen dat die verhoogde kwetsbaarheid voor angst wordt veroorzaakt door complexe interacties tussen hormonale veranderingen, neurobiologische effecten en psychosociale factoren. Hormonale schommelingen tijdens de menopauze staan centraal bij het begrijpen van die verhoogde angstgevoeligheid. Met name progesteron, dat tijdens de menopauze afneemt, heeft angstremmende eigenschappen. Het beïnvloedt de GABA-communicatie door enerzijds de activiteit van de GABA-A-receptor te ondersteunen en anderzijds de NMDA-receptor dusdanig te beïnvloeden dat het effect van glutamaat beperkt blijft. Het netto-effect is dat de algehele ontspanning bevordert, de prikkelgevoeligheid vermindert en aspecifieke angstgevoeligheid afneemt. Naarmate de progesteronspiegels tijdens de menopauze dalen, neemt de GABA-communicatie in kracht af, wat mogelijk kan leiden tot een toename van angstgevoeligheid.
De stressverbinding
Stress is een alomtegenwoordige fysiologische en psychologische reactie op waargenomen bedreigingen, die is geëvolueerd als een adaptief mechanisme. De acute stressreactie begint met de perceptie van een stressor, die de limbische structuren van de hersenen activeert, met name de amandelkernen (amygdala). De amygdala sturen signalen naar de hypothalamus, waardoor de HPA-as wordt geactiveerd. Dit resulteert in de afgifte van corticotropine-releasing hormone (CRH), dat de afgifte van adrenocorticotroop hormoon (ACTH) uit de hypofyse stimuleert. ACTH stimuleert op zijn beurt de afgifte van cortisol uit de bijnieren. Cortisol dient om energiereserves te mobiliseren, de bloeddruk te verhogen en de cognitieve functie te verbeteren om met de stressfactor om te gaan. Hoewel de HPA-as cruciaal is voor de initiële stressrespons, is de balans tussen prikkelende en remmende neurotransmissie in de hersenen van cruciaal belang voor het bepalen van de uitkomst van blootstelling aan stress. GABA-neurotransmissie is daarom essentieel voor het moduleren van de stressreactie van de hersenen door overmatige prikkelende activiteit te remmen. GABA wordt gesynthetiseerd uit glutamaat en bindt zich aan GABA-receptoren, die zijn onderverdeeld in twee divisies: GABA-A- en GABA-B-receptoren. GABA-A-receptoren bemiddelen snelle remmende neurotransmissie, terwijl GABA-B-receptoren langzamere, langdurige remming reguleren. GABA-A-receptoren zijn vooral belangrijk bij het reguleren van neuronale prikkelbaarheid en het handhaven van het evenwicht tussen expressie en remming.
Als reactie op chronische stress ondergaan de hersenen neurologische veranderingen die de functie van GABA-communicatie nadelig kunnen beïnvloeden. Deze veranderingen kunnen leiden tot een onbalans tussen opwinding en remming, die bijdraagt aan verhoogde angst, emotionele ontregeling en de ontwikkeling van stressgerelateerde aandoeningen. Chronische stress kan aldus de expressie en functie van GABA-receptoren beïnvloeden. Men heeft aangetoond dat chronische blootstelling aan stress de gevoeligheid van GABA-A-receptoren in belangrijke hersengebieden, zoals de hippocampus, prefrontale cortex en amygdala vermindert. Studies met diermodellen hebben veranderingen in GABA-neurotransmissie aangetoond, waaronder een vermindering van de GABA-A-receptorbinding en veranderingen in de samenstelling van deze receptoren. Deze veranderingen kunnen leiden tot verhoogde neurale prikkelbaarheid en emotionele ontregeling. In de hippocampus bijvoorbeeld, een hersengebied dat cruciaal is voor geheugen en emotionele regulatie, vermindert chronische stress de expressie van een deel van de GABA-A-receptor. Dat deel is betrokken bij het moduleren van de angstremmende effecten van GABA en vermindering kan hiervan bijdragen aan door stress veroorzaakte angst en cognitieve disfunctie. Naast receptordisfunctie kan chronische stress ook de synthese van GABA beïnvloeden. De vermindering van de GABA-synthese kan de onbalans tussen stimulerende en remmende neurotransmissie verder verstoren, wat bijdraagt aan de negatieve ontwikkeling van stressgerelateerde aandoeningen.
Gedurende de menopauze kunnen externe stressoren, naast hormonale veranderingen, emotionele problemen verergeren. De pathofysiologie van angst tijdens de menopauze omvat een complex samenspel tussen hormonale veranderingen, ontregeling van neurotransmitters en veranderde stressreacties:
Onbalans in neurotransmitters: Oestrogeen en progesteron hebben directe en indirecte effecten op de synthese, afgifte en heropname van neurotransmitters zoals serotonine, GABA en dopamine. De hormonale schommelingen tijdens de menopauze verstoren dit delicate evenwicht, wat resulteert in een verhoogde stressrespons en een verhoogde vatbaarheid voor angst;
Veranderde functie HPA-as: De HPA-as, die de stressrespons van het lichaam regelt, wordt beïnvloed door oestrogeen. Oestrogeen helpt bij het moduleren van de afgifte van cortisol, een hormoon dat een sleutelrol speelt bij het beheersen van stress. Tijdens de menopauze kan de afname van oestrogeen leiden tot een overactieve HPA-as, wat resulteert in verhoogde cortisolspiegels die bijdragen aan gevoelens van angst;
Cognitieve en emotionele verwerking: Menopauze-gerelateerde hormonale fluctuaties kunnen ook van invloed zijn op delen van de hersenen die betrokken zijn bij emotionele regulatie en geheugenverwerking, zoals de amygdala en hippocampus. Deze veranderingen kunnen leiden tot verhoogde emotionele reactiviteit en moeite om met stress om te gaan, die kenmerkend zijn voor angststoornissen.
“Chronische stress wordt in verband gebracht met nadelige gezondheidseffecten, waaronder angst, depressie en neurodegeneratie. Bovendien kan de menopauze zelf lichamelijke symptomen veroorzaken die het stressniveau verhogen, zoals slaapstoornissen ten gevolge van opvliegers en nachtelijk, gewichtstoename en cognitieve veranderingen door dalende hormoonspiegels.“
Hoewel depressie en verhoogde angstbeleving tijdens de menopauze vaak voorkomt, bestaan verschillende behandelingen om symptomen te beheersen en de geestelijke gezondheid te verbeteren:
Hormoonvervangingstherapie (HRT): Voor veel vrouwen kan hormoontherapie effectief zijn bij het verlichten van symptomen van de menopauze, waaronder stemmingswisselingen en depressie. Hormoontherapie werkt door de oestrogeen- en progesteronspiegels te herstellen met behulp van (bio-identieke) hormonen of plantstoffen met specifieke receptoraffiniteit (SERM). HRT is echter niet voor iedereen geschikt en het is belangrijk om de mogelijke risico's en voordelen met een zorgverlener te bespreken;
Cognitieve gedragstherapie (CGT): Menopauze-gerelateerde hormonale fluctuaties kunnen ook van invloed zijn op delen van de hersenen die betrokken zijn bij emotionele regulatie en geheugenverwerking, zoals de amygdala en hippocampus. Deze veranderingen kunnen leiden tot verhoogde emotionele reactiviteit en moeite om met stress om te gaan, die kenmerkend zijn voor angststoornissen. Gedragstherapie is een vorm van psychotherapie die zeer effectief kan zijn bij de behandeling van depressie. Het helpt mensen negatieve denkpatronen te identificeren en functionele copingstrategie te ontwikkelen;
Veranderingen in levensstijl: Regelmatige lichaamsbeweging, een uitgebalanceerd dieet en stressbeheersingstechnieken, zoals meditatie of yoga, kunnen een belangrijke rol spelen bij het verbeteren van de geestelijke gezondheid. Vooral lichaamsbeweging kan de aanmaak van gunstige neurotransmitters en neuropeptiden stimuleren, die de symptomen van depressie en angsten kunnen helpen verlichten;
Passende voeding: Een uitgebalanceerd dieet dat rijk is aan fruit, groenten, magere eiwitten en gezonde vetten kan de hormoonbalans helpen ondersteunen. Voedingsmiddelen zoals sojaproducten, lijnzaad en omega-3-vetzuren zijn in verband gebracht met verminderde symptomen van de menopauze, waaronder stemmingswisselingen. Het vermijden van cafeïne, al
Conclusies
De relatie tussen geslachtshormonen, menopauze en stemmingsstoornissen is complex, waarbij hormonale veranderingen een belangrijke rol spelen bij het emotionele welzijn van vrouwen tijdens deze levensfase. De fluctuaties in oestrogeen- en progesteronspiegels tijdens de (peri)menopauze zijn vaak gekoppeld aan de ontwikkeling van stemmingsstoornissen, zoals depressie en angst. Angst of depressie tijdens de menopauze is een multifactoriële aandoening die wordt aangedreven door hormonale veranderingen, ontregeling van neurotransmitters en psychosociale factoren. Inzicht in de mechanismen achter deze veranderingen kan helpen bij het informeren van behandelingsstrategieën, die gericht zijn op het verlichten van angst bij vrouwen in de menopauze.
Hoewel farmacologische interventies, zoals hormoonvervangende therapie en antidepressiva, effectief kunnen zijn, spelen psychologische therapieën en aanpassingen van levensstijl ook een cruciale rol bij het beheersen van de stemming en stressadaptatie en het verbeteren van de kwaliteit van leven tijdens de menopauze.
Naarmate meer onderzoek de complexiteit van de menopauze aan het licht brengt, zal een meer gepersonaliseerde en holistische benadering van de behandeling essentieel zijn om vrouwen te ondersteunen in deze levensfase.
Benieuwd wat we voor je kunnen betekenen? Plan een intake gesprek.
Geschreven door: Robert van Esch, MSc, DM
Referenties
Paredes S et al. An Association of Serotonin with Pain Disorders and Its Modulation by Estrogens. Int. J. Mol. Sci. 20, 2019
Hernández-Hernández OT et al. Role of Estradiol in the Expression of Genes Involved in Serotonin
Neurotransmission: Implications for Female Depression. Current Neuropharmacology, 17: 459-471, 2019
Belelli D and Lambert JJ. NEUROSTEROIDS: Endogenous Regulators of the GABA-A receptor. NATURE REVIEWS | NEUROSCIENCE VOLUME 6, 2005
Lenin D. Ochoa-de la Paz et al. The role of GABA neurotransmitter in the human central nervous system, physiology, and pathophysiology. Rev Mex Neuroci. 22(2), 2021
Michalettos G and Ruscher K Crosstalk Between GABAergic Neurotransmission and Inflammatory
Cascades in the Post-ischemic Brain: Relevance for Stroke Recovery. Front. Cell. Neurosci. 16, 2022
Bustamante-Barrientos FA, Méndez-Ruette M, Ortloff A, Luz-Crawford P, Rivera FJ, Figueroa CD, Molina L and Bátiz LF. The Impact of Estrogen and Estrogen-Like Molecules in Neurogenesis and Neurodegeneration: Beneficial or Harmful? Front. Cell. Neurosci. 15, 2021
Kooiman IAM , Janssen BJA , Peeters FPM. Gevoelig voor verandering, Neuro-endocrinologische aspecten van depressie bij vrouwen. Tijdschrift voor psychiatrie 49(4): 241-250, 2007
Wu JX, Lin S and Kong SB. Psychological Stress and Functional Endometrial Disorders: Update of Mechanism Insights. Front. Endocrinol. 12, 2021
Mario G. Oyola & Robert J. Handa. Hypothalamic–pituitary–adrenal and
hypothalamic–pituitary–gonadal axes: sex differences in regulation of stress responsivity, Stress,
20(5): 476-494, 2017
Del Río JP, Alliende MI, Molina N, Serrano FG, Molina S and Vigil P. Steroid Hormones and Their
Action in Women’s Brains: The Importance of Hormonal Balance. Front. Public Health 6(141), 2018
