Het belang van progesteron in de vrouwelijke cyclus.
Door Robert van Esch, MSc
De menstruele cyclus is een ingewikkeld proces dat grotendeels de reproductieve gezondheid van een vrouw regelt. Een van de belangrijkste fasen is de luteale fase, die een cruciale rol speelt bij de voorbereiding van het lichaam op een mogelijke zwangerschap. Deze fase vindt plaats na de eisprong en vóór het begin van de menstruatie, en wordt gekenmerkt door duidelijke hormonale veranderingen die de weg vrijmaken voor een zwangerschap of het begin van de volgende cyclus. Inzicht in de luteale fase kan waardevolle inzichten bieden in reproductieve gezondheid, en de onderliggende hormonale dynamiek die de vrouwelijke cyclus beïnvloedt.
Wat is de luteale fase?
De luteale fase begint na de eisprong en duurt tot de eerste dag van de menstruatie. Ovulatie vindt plaats wanneer een rijpe eicel uit de eierstokfollikel in de eileider wordt vrijgegeven, meestal rond het midden van de menstruatiecyclus. Zodra de eisprong is voltooid, verandert de gescheurde follikel in een structuur die corpus luteum wordt genoemd. Het corpus luteum produceert het geslachtshormoon progesteron, dat een sleutelrol speelt in de luteale fase. De primaire functie van die fase is om het baarmoederslijmvlies voor te bereiden op een mogelijke zwangerschap. Progesteron verrijkt namelijk het baarmoederslijmvlies, waardoor lokaal een optimaal milieu ontstaat voor een bevruchte eicel om te implanteren en te groeien. Echter, als de eisprong plaatsvindt en de luteale fase is te kort of de progesteronspiegels zijn te laag, dan kan een zwangerschap moeilijk bereikt of gecontinueerd worden.
De luteale fase duurt bij de meeste vrouwen gemiddeld twaalf dagen. Dit kan enigszins variëren van cyclus tot cyclus en van vrouw tot vrouw. De lengte van de fase is ook nauw verbonden met de totale lengte van de menstruele cyclus. Bij een vrouw met een typische cyclus van achtentwintig dagen vindt de eisprong meestal plaats op dag 14, begint de luteale fase rond die tijd en duurt deze tot dag 28. Een luteale fase korter dan tien dagen kan een teken zijn van onvoldoende progesteronproductie, wat van invloed kan zijn op de duur van de menstruatie, de vruchtbaarheid en het vermogen om een zwangerschap vol te houden.
Hoewel veel vrouwen symptomen ervaren die verband houden met deze hormonale verschuivingen, is het begrijpen van de luteale fase essentieel voor het beheersen van de reproductieve gezondheid.
Hormonale veranderingen tijdens de luteale fase:
Progesteronpiek: Na de eisprong begint het corpus luteum progesteron te produceren, het dominante hormoon tijdens de luteale fase;
Oestrogeendaling: Hoewel progesteron het dominante hormoon is, is de regressieve productie van oestradiol nog aanwezig om het baarmoederslijmvlies te verdikken en te helpen bij de implantatie van een (bevruchte) eicel;
Afname van hormonen als geen zwangerschap optreedt: Als geen zwangerschap optreedt, degenereert het corpus luteum uiteindelijk, wat leidt tot een finale daling van de spiegels van alle geslachtshormonen. Deze hormonale daling veroorzaakt het afstoten van het baarmoederslijmvlies, wat leidt tot het begin van de nieuwe menstruatie.
Naarmate gedurende de luteale fase de progesteronspiegel stijgt en die van oestradiol daalt, kunnen vrouwen opvallende symptomen ervaren, zoals gevoelige borsten, hoofdpijn of migraine, stemmingswisselingen, prikkelbaarheid, verhoogde lichaamstemperatuur en sugar cravings.
Luteale fasedeficiëntie
Een van de meest voorkomende problemen met betrekking tot de luteale fase is een deficiëntie van deze fase ofwel Luteal Phase Defect (LPD), een aandoening waarbij de menstruatie te lang is (langer dan vijf dagen), de luteale fase te kort (minder dan tien dagen) en progesteronspiegels onvoldoende zijn om een zwangerschap te ondersteunen. LPD kan leiden tot problemen bij het handhaven van een zwangerschap, omdat het baarmoederslijmvlies mogelijk niet voldoende is voorbereid op implantatie, of omdat de vroege zwangerschap mogelijk niet goed genoeg wordt ondersteund om zichzelf in stand te houden. Het belangrijkste probleem bij LPD is onvoldoende progesteronproductie, wat kan resulteren in een dunne of slecht ontwikkelde baarmoederwand, waardoor het vermogen van een bevruchte eicel om te implanteren en te groeien wordt aangetast.
In sommige gevallen kan dit ook leiden tot een vroege uitstoot van de vrucht of een miskraam. Hoewel LPD vaak wordt geassocieerd met onvruchtbaarheid, zal niet iedere vrouw met LPD moeite hebben om zwanger te worden. Vrouwen met LPD hebben echter meer kans op langdurige menstruaties, terugkerende miskramen of problemen bij het volhouden van een zwangerschap. De symptomen van LPD kunnen variëren en de meest voorkomende symptomen zijn kenmerkend: de luteale fase duurt minder dan tien dagen, waardoor de menstruatie vaak langer duurt dan vijf dagen; vaak is sprake van onregelmatige of abnormale menstruatiecycli; moeite om zwanger te worden of terugkerende miskramen; miskramen kunnen in het eerste trimester van de zwangerschap optreden en sommige vrouwen met LPD kunnen ernstige premenstruele symptomen ervaren, waaronder stemmingswisselingen, gevoelige borsten en een opgeblazen gevoel.
Verschillende factoren kunnen bijdragen aan een defect in de luteale fase. De belangrijkste oorzaak van LPD is onvoldoende progesteronproductie na de eisprong. Andere hormonale afwijkingen kunnen een secundaire rol spelen bij die primaire oorzaak. Extreem laag of hoog lichaamsgewicht, samen met voedingstekorten, kunnen tevens de hormonale regulatie verstoren en leiden tot defecten in de luteale fase. Zo hebben vrouwen met PCOS vaak een onregelmatige ovulatie, wat kan eveneens kan leiden tot problemen met de luteale fase. Hormonale onevenwichtigheden, met name verhoogde spiegels van androgenen, kunnen ook bijdragen aan LPD. Voorts kunnen zowel schildklierafwijkingen de hormonale balans van geslachtshormonen verstoren en de ovulatie belemmeren, wat bijdraagt aan defecten in de luteale fase. Ook chronische stressbeleving, die kan leiden tot chronische afwijkingen van de cortisolproductie, kan de normale werking van de eierstokken en het corpus luteum kunnen verstoren.
Het verband tussen stress en progesteron wordt grotendeels bepaald door interactie tussen de hersenkernen en bijnieren. Zowel cortisol als progesteron zijn afgeleid van dezelfde voorloper, die pregnenolon wordt genoemd, en deels dezelfde enzymatische route nodig heeft voor omzetting. Pregnenolon wordt gesynthetiseerd in de bijnieren, eierstokken, testikels en hersenen en is het startpunt voor de productie van steroïdhormonen, waaronder cortisol, progesteron en oestrogeen. Ten tijde van stress geeft het lichaam prioriteit aan de productie van cortisol boven andere hormonen, vooral progesteron. Dit fenomeen staat bekend als pregnenolon steal en leidt tot een onbalans tussen progesteron en cortisol. Feitelijk gebruikt het lichaam meer pregnenolon om cortisol te maken ten koste van progesteron. Als gevolg hiervan kan de productie van progesteron afnemen, waardoor tevens een relatieve onbalans in het lichaam ontstaat tussen oestrogeen en progesteron.
De productie van geslachtshormonen
Wong E. Williams Textbook of Endocrinology, 2020
Op termijn kan dit leiden tot een fysiologische conditie die oestrogene dominantie wordt genoemd, waarbij het lichaam relatief meer invloed ervaart van oestrogeen dan progesteron. Oestrogeendominantie kan bijdragen aan verschillende symptomen, waaronder zware of onregelmatige menstruatie, verschijnen van vleesbomen en endometriose, toename van visceraal vet en stemmingswisselingen. Progesteron wordt vaak het rustgevende hormoon genoemd vanwege de beschermende en angstremmende effecten op het brein. Wanneer het progesterongehalte laag is, vooral bij chronische stress, kan dit een aanzienlijke invloed hebben op het emotionele welzijn. Enkele van de psychologische symptomen die kunnen indirect voortvloeien uit lage progesteronspiegels zijn verhoogde angstbeleving en slechte slaapkwaliteit. Progesteron is onder meer betrokken bij het reguleren van de slaap door de effecten van de neurotransmitter GABA te versterken, wat ontspanning bevordert. Een verminderde progesteronbeschikbaarheid kan daarom indirect bijdragen aan slapeloosheid of een verstoorde slaap.
De neurogene impact van vrouwelijke hormonen op neurocommunicatie
Del Río JP et al. Front. Public Health 6(141), 2018
Diagnose
Het in kaart brengen van de basale lichaamstemperatuur, bloedonderzoek om de progesteronspiegels tot een week na de eisprong te meten, het observeren van veranderingen in baarmoederhalsslijm en het testen op ovulatie kan vrouwen helpen te identificeren wanneer de eisprong heeft plaatsgevonden en de lengte van hun luteale fase te volgen.
Het diagnosticeren van LPD omvat aldus het beoordelen van de lengte en consistentie van de luteale fase. De meest gebruikelijke diagnostische methoden zijn:
Basale lichaamstemperatuur volgen (BBT): De lichaamstemperatuur van een vrouw stijgt licht na de eisprong en blijft verhoogd tijdens de luteale fase;
Progesteronbloedonderzoek: Het meten van progesteronspiegels in het bloed ongeveer zeven dagen na de eisprong kan bevestigen of sprake is van voldoende progesteronondersteuning voor de luteale fase;
Echografie: In sommige gevallen kan echografie worden gebruikt om de ontwikkeling van het baarmoederslijmvlies of de aanwezigheid van een corpus luteum te objectiveren;
Endometriumbiopsie: kan worden gebruikt om de ontwikkeling van het baarmoederslijmvlies te beoordelen. Als het baarmoederslijmvlies onvoldoende ontwikkeld is, kan dit duiden op een defect in de luteale fase.
De behandeling van een defect in de luteale fase richt zich meestal op het aanpakken van de onderliggende hormonale onbalans.
Behandeling
De behandeling van een defect in de luteale fase richt zich meestal op het aanpakken van de onderliggende hormonale onbalans, meestal door hormoontherapie met progesteron in de vorm van pillen, injecties, vaginale zetpillen of crèmes. Progesteronsuppletie kan helpen het risico op een miskraam te verminderen.
Voor vrouwen die moeite hebben met ovuleren kan clomifeencitraat worden voorgeschreven om de eisprong te stimuleren. Dit medicijn kan helpen bij het induceren van een regelmatigere ovulatie, wat mogelijk kan leiden tot een langere tweede fase. In sommige gevallen worden injecties met Humaan choriongonadotrofine (hCG) gebruikt om de eisprong op gang te brengen en het corpus luteum te ondersteunen na de eisprong meer progesteron te produceren. Als schildklieronevenwichtigheden bijdragen aan LPD kan de behandeling van de onderliggende verstoring met schildkliermedicatie helpen de menstruatiecyclus en de luteale fase te verbeteren.
Het aanpakken van leefstijlfactoren, zoals chronische stressbeleving, voedingsfouten en overgewicht behoren echter de primaire interventie te zijn. Dit geldt tevens voor de adequate inname van essentiële micronutriënten, die de productie van hormonen faciliteren. Tenslotte kan het gebruik van specifieke kruidenextracten worden overwogen, die een modulerende werkzaamheid kunnen hebben op de productie van hormonen.
Conclusies
De luteale fase is een cruciaal onderdeel van de menstruatiecyclus, dient als voorbereiding van het lichaam op een mogelijke zwangerschap en wordt gekenmerkt door aanzienlijke hormonale veranderingen, voornamelijk de stijging van progesteronspiegel. Hoewel veel vrouwen symptomen ervaren die verband houden met deze hormonale verschuivingen, is het begrijpen van de luteale fase essentieel voor het beheersen van de reproductieve gezondheid. Voor vrouwen die proberen zwanger te worden, is het (her)kennen van de luteale fase van groot belang om de kans op een succesvolle zwangerschap te vergroten. Luteale fasedefect (LPD) is vaak onbegrepen oorzaak van onvruchtbaarheid en vroeg zwangerschapsverlies. Vroege diagnose en behandeling zijn daarom cruciaal bij het verbeteren van de vruchtbaarheidsresultaten en het voorkomen van een miskraam.
Stress en progesteron zijn nauw met elkaar verbonden via de hormonale routes van het lichaam. Chronische stressbeleving kan leiden tot lagere progesteronspiegels, die op hun beurt angst, stemmingswisselingen en reproductieve problemen kunnen verergeren. Het aanpakken van stress en het ondersteunen van het vermogen van het lichaam om ermee om te gaan is essentieel voor het behoud van de hormonale balans en het algehele welzijn. Met de juiste veranderingen in levensstijl, technieken voor stressbeheersing en voedingsondersteuning is het mogelijk om de impact van stress op de progesteronproductie te verminderen en hormonale vitaliteit te bevorderen.
Wil je gericht aan de slag?
Plan een intake met Expert Robert.
Referenties
Shi L et al. Hotspots and frontiers in luteal phase defect research: An in-depth global trend bibliometric and visualization analysis over a 52-year period. Heliyon 10(15), 2024
Chliep KC et al. Luteal phase deficiency in regularly menstruating women: prevalence and overlap in identification based on clinical and biochemical diagnostic criteria. J Clin Endocrinol Metab. 99(6), 2014
Bukulmez O & Arici A. Luteal phase defect: myth or reality. Obstetrics and Gynecology Clinics of North America 31(4): 727–744, 2004
Practice Committees of the American Society for Reproductive Medicine and the Society for Reproductive Endocrinology and Infertility. Diagnosis and treatment of luteal phase deficiency: a committee opinion. Fertility and Sterility 115(6): 1416-1423, 2021
Wu J-x, Lin S and Kong S-b. Psychological Stress and Functional Endometrial Disorders: Update of Mechanism Insights. Front. Endocrinol. 12, 2021
Del Río JP et al. Steroid Hormones and Their Action in Women's Brains: The Importance of Hormonal Balance. Front Public Health. 6(141), 2018
Ott J, Holzer I, Goebl C. Luteal Phase Defects. In: Genazzani, A.R., Goldstein, S.R., Simoncini, T. (eds) Menstrual Bleeding and Pain Disorders from Adolescence to Menopause. ISGE Series. Springer, 2024
Garcia-Saenz M et al. Understanding Progestins: From Basics to Clinical Applicability. J. Clin. Med. 12(10), 2023
